Girlpower in Disney films: Vrouwelijke heldinnen van 1923 tot nu

Wie heeft er vroeger geen uren doorgebracht met het kijken van Disney-films? Walt Disney Productions bestaat al sinds 1923 en heeft vele kindertjes voor de buis gekluisterd gehouden. Door de grote bekendheid en populariteit van Disney kunnen we wel stellen dat de films grote invloed hebben op kinderen. Het is dus belangrijk dat Disney hen een goede representatie geeft van het echte leven.

Sinds de opkomst van het feminisme zijn ook de Disney-series slachtoffer geworden van veel kritiek wat betreft feminisme en stereotypering. Hierna is er veel veranderd in de Disney-films. Ze zijn moderner en feministischer geworden. De sprookjes over dieren even opzij gezet, tonen de prinsessen van Disney een feministische groei. Hier geef ik een overzicht van de verandering van Disney door de tijd heen.

Op zoek naar een prins

De Disney-sprookjes beginnen dramatisch – op feministisch vlak dan. Denk aan de eerste films Doornroosje, Sneeuwwitje en Assepoester. Alle drie prinsesjes die in nood zijn en gered moeten worden door een charmante prins. Ze zijn mooi en lief, maar hebben verder nul karakter. Hun leven draait om het vinden van een man en het perfecte einde van de film is dan ook dat ze trouwen met deze – laten we eerlijk zijn – volstrekte vreemde. Assepoester heeft als enige levensdoel om op het bal van de prins te komen, Sneeuwwitje kan alleen gered worden door een prins na het eten van een giftige appel en ook Doornroosje zoekt haar redding in de kus van een prins nadat ze door een vloek in slaap is gevallen.

De enige andere prominente vrouwelijke personages in deze films zijn de tegenhangers van de lieve en mooie prinsessen. Assepoester heeft een gemene stiefmoeder en stiefzussen, Sneeuwwitje wordt vergiftigd door een duivelse koningin die verkleed gaat als lelijke heks en Doornroosje wordt vervloekt door een akelige fee. Dus een vrouw kan alleen mooi en oppervlakkig zijn, of diep maar duivels? In deze eerste Disney-films is duidelijk iets mis met de representatie van vrouwen. Maar geen zorgen, het wordt beter.

Een eigen avontuur

Bij de tweede generatie Disney-films moet je denken aan de bekende De Kleine Zeemeermin, Belle en het Beest, Alladin, Pocahontas en Hercules. In deze films kregen de vrouwen al meer karakter en een eigen avontuur. De prinsessen waren naast mooi en lief ook moedig zoals Pocahontas of slim zoals Belle. Maar.. Hun verhaal draaide uiteindelijk nog steeds om het vinden van een vent.

De serie-site Netflix ging in de fout met de beschrijving bij de Disneyfilm Pocahontas. Een Nederlandse schrijfster wees Netflix er boos op dat de korte samenvatting van de film uiterst ongepast was. De tekst beschrijft alleen hoe Pocahontas moet trouwen met de ene man, maar stiekem verliefd wordt op de andere. Schrijfster Adrienne Keene legt nadruk op het seksistische karakter van de tekst: gaat de film Pocahontas niet over meer dan alleen mannen?

Na de kritiek van Keene heeft Netflix zijn excuses aangeboden en de omschrijving meteen veranderd. Nu wordt Pocahontas omschreven als “Een jonge Amerikaans Indiaanse vrouw probeert haar hart te volgen en haar clan te beschermen, wanneer er kolonisten arriveren en het land waar ze van houdt in gevaar brengen.” Dat is beter.

Vrouwelijke kracht

In de derde generatie van onze geliefde prinsessen is er weer wat feministische verbetering. De films Mulan en De Prinses En De Kikker laten vrouwelijke hoofdpersonages zien die niet afhankelijk zijn van een man. Vooral Mulan – die uitkwam in 1998 – laat feministische trekken zien door zich als man te verkleden om te vechten voor haar land. De film is doordrenkt van kritiek op gender stereotypering door een vrouw te laten uitblinken in typisch mannelijke bezigheden. Ze had geen seksuele interesse in de mannen, maar was puur in het trainingskamp met hen om haar vader en haar land te redden.

Hierna, in 2009, kwam Tiana in beeld. In de Disneyfilm De Prinses En De Kikker volgen we deze onafhankelijke vrouw – wiens droom het is om een eigen restaurant te beginnen. Op magische wijze (we zouden ook niet anders willen in een Disneyfilm) verandert ze in een kikker, waarna ze zich waant door de bayous en moerassen van New Orleans. Tiana houdt zich stoer en weet haarzelf en haar reisgenoten – inclusief een prins die ook in een kikker is veranderd – uit deze benarde situatie te redden. Tiana eindigt uiteindelijk wel lang en gelukkig met de eerder genoemde prins, maar dit is meer een leuke bijkomstigheid voor haar dan een levensdoel. Want veel belangrijker: Tiana koopt haar welverdiende restaurant.

Naast Mulan en Tiana heeft Disney in deze tijd nog meer films uitgebracht, zoals Tarzan, maar in deze films zijn geen noemenswaardige vrouwelijke hoofdpersonages in verworven.

Op weg naar echte girl power

Het feministische roer ging pas echt om in de nieuwste Disneyfilms uit de afgelopen jaren. Films als Rapunzel, Brave en Frozen laten krachtige, onafhankelijke en complexe vrouwen zien. De hoofdpersonages zijn nog niet perfect en helemaal modern, maar er wordt een grote stap in de goede richting gemaakt.

Rapunzel

In 2010 kwam de film Rapunzel uit – “Tangled” in het Engels – die ons het verhaal van de prinses Rapunzel liet zien. Rapunzel was de eerste – voorzichtige – stap richting een feministische hoofdrol in Disney. Deze prinses kreeg een geheel eigen avontuur en werd pas verliefd op een jongen na intensief tijd met hem te hebben doorgebracht. Met Rapunzel gaat het prima – behalve dat opgesloten-in-een-toren-gedoe – en is heerlijk zichzelf. Ze wordt bevrijd, geheel op eigen kracht, met haar eigen haar en om haar eigen dromen na te jagen. Ze wil doodgraag de “zwevende lichtjes” zien (de sterren).

Het “prins”-karakter in deze film – die niet echt van adel is deze keer – heeft geen leidende rol in het verhaal, behalve dat hij weet waar de zwevende lichtjes zijn. Als er op magische wijze een GPS-systeem was verschenen in Rapunzel’s toren, dan had ze dat gebruikt in plaats van de jongen. En dat is het moment waarop Disney het aan het goede eind heeft. Feminisme betekent niet ‘zonder mannen’, de prinsessen hoeven niet hopeloos alleen te blijven hun hele leven. Het gaat erom dat Rapunzel een doel in het leven heeft die niet gaat over of afhangt van een man en die niet verschrikkelijk stereotyperend voor een vrouw is. Ze is simpelweg nieuwsgierig. Over dingen in de lucht. Technisch gezien is dat zelfs wetenschap (sterrenkunde)! Rapunzel is beter in rennen, zwemmen en logisch nadenken dan welk personage dan ook uit de film. Zij leidt de weg en redt het mannelijke personage zelfs meer dan één keer. Nu, 6 jaar later, kunnen we terugkijken op Rapunzel als het feministische prototype van Disney.

Brave

De film Brave (2012) doet er nog een schepje bovenop: prinses Merida is stoer en zelfstandig en verzet zich met al haar kracht tegen een gearrangeerd huwelijk. Ze gaat zelf op avontuur, houdt van ‘mannelijke’ dingen zoals boogschieten en wapens en weigert mee te gaan in elke vorm van vrouwelijke stereotypering. Ook bijzonder is de ingewikkelde relatie tussen de twee vrouwelijke hoofdpersonen in de film – prinses Merida en haar moeder Elinor. Normaal wordt een kinderlijk hoofdpersonage afgebeeld met een ingewikkelde relatie met zijn/haar vader. Dit zegt op zich al iets over de assumpties die worden gemaakt over ouderschap en geslacht in de maatschappij. Een moeder moet liefdevol en meedogend zijn, haar aandacht is altijd gegarandeerd. Maar een vader’s respect en liefde moet verdiend worden. Behalve in Brave, want juist Merida’s vader is lief en onschuldig en haar ingewikkelde relatie is met haar moeder. Elinor heeft zelf ook een achtergrondverhaal en conflicten, waar ze in de film mee in de knoop komt. De druk die zij waarschijnlijk zelf voelde als jong meisje, ziet ze nu het leven van haar dochter vullen.

Frozen

Frozen – uit 2013 – gaat over twee vrouwelijke hoofdspelers en hun relatie met elkaar, in plaats van een man. De film vertelt het verhaal van de twee prinsessen Anna en Elsa, die beiden op zoek zijn naar zichzelf en hun kracht. Zoals we van Disney gewend zijn, zijn de twee inderdaad prinsessen, maar ze worden niet op hun wenken bediend. Integendeel; de handen worden uit de mouwen gestoken en ze lossen zelf hun problemen op. Het thema van de film is niet zozeer liefde, hoewel dat wel degelijk langskomt – het gaat om de zusterband van de twee meiden. Als Anna haar ‘ware liefde’ heeft gevonden en hem voorstelt aan Elsa met de mededeling dat ze nu al verloofd zijn, is Elsa’s antwoord: “Je kan niet met een man trouwen die je net hebt ontmoet.”

Eindelijk, dankjewel Elsa. Want alle prinsessen waren tot nu toe niet bepaald bang om in het huwelijksbootje te treden met een vreemde kerel. Elsa kapt dit ouderwetse beeld met één anecdote af.

Kletsende prinsessen

Naast personages en verhaallijnen is er ook in de linguïstiek van de Disney-films een verandering te zien. Een onderzoek van linguïsten Carmen Fought en Karen Eisenhauer laat zien dat de brave prinsesjes van de eerste films wel hun mond het meest opentrokken. Juist de stoere, onafhankelijke dames in de steeds nieuwere Disney-films hebben duidelijk de minderheid van de dialoog, vergeleken met de mannelijke medespelers. Er komen meer mannelijke rollen met tekst in de films voor dan vrouwelijke rollen met tekst, plus hebben de mannen van alle regels duidelijk meer op hun bordje gekregen.

De onderzoekers analyseerden elke regel van de dialoog in twaalf geanimeerde Disney-films tussen 1937 en 2013. Terwijl vrouwelijke personages zo’n 50 tot 70 procent van de regels oplazen in de oude films Assepoester, Doornroosje en Sneeuwwitje, kregen de latere prinsessen niet eens eenderde van de tekst aangewezen. De vrouwen in De Kleine Zeemeermin kregen 32 procent van de dialoog. In Mulan – die notabene China heeft gered voordat de aftiteling verschijnt – spreken vrouwelijke personages maar 23 procent van de regels. Vrouwelijk geklets komt in Alladin zelfs maar 10 procent van de tijd voor – maar om eerlijk te zijn heeft prinses Jasmine ook geen grote rol in het verhaal over een straatjongen en zijn geest.

Gelukkig laten onze drie favorieten van de laatste jaren weer een positieve trend zien. In Frozen gaat het de goede kant op met 41 procent van de dialoog voor onze prinsessen. Maar de echte kletskousen spelen in Rapunzel en Brave: de vrouwelijke personages spreken maar liefst 52 procent en 74 procent van de regels in deze films.

Naast de verdeling van dialoog hebben de onderzoekers nog iets anders onderzocht: complimenten. Wat voor soort complimentjes krijgen de prinsessen? De oudste Disney-prinsessen krijgen – niet erg verassend – vooral veel goeds te horen over hun uiterlijk; 55 procent van de complimenten gingen over hun schoonheid en maar 11 procent over hun vaardigheden en prestaties. In de middelste groep van films – De Kleine Zeemeermin en co – werd de verdeling al iets beter, maar de meerderheid van de complimentjes gingen nog steeds over hun uiterlijk. De laatste films – van De Prinses En De Kikker tot aan Frozen – deden het een stuk beter: 40 procent complimenten over vaardigheden en prestaties, 22 procent over uiterlijk. Deze prinsessen konden schijnbaar toch meer dan alleen mooi zijn.

 

Rapunzel, Brave en Frozen worden gezien als de meest feministische Disney-films en daar ben ik het helemaal mee eens. Maar alledrie de films hebben toch ook een ouderwets randje, die ze delen met alle andere Disney-films: het zijn allemaal prinsessen. Een prinses, de meest traditionele rol voor vrouwelijke personages in kinderfictie. Vooral Merida is een krachtige, onafhankelijke vrouw maar haar zorgen zijn nog steeds gelimiteerd tot die van een prinses, zoals – super ouderwets en niet-feministisch – een gearrangeerd huwelijk. En Rapunzel is een prinses in een toren – dat zegt genoeg.

Girl power is nog niet ‘normaal’

We kunnen wel concluderen dat Disney de goede richting op gaat. We zien een duidelijke verschuiving naar meer feministische personages en verhaallijnen. “De man redt de vrouw” verandert in “de vrouw redt de man” of “de vrouw redt zichzelf”. Het feminisme in de Disney-films is een groot discussiepunt in Westerse landen. Vooral de laatste films Rapunzel, Brave en Frozen zijn veelbesproken. Aan de ene kant is dit natuurlijk goed – dit laat zien dat mensen het belangrijk vinden en er een verandering plaatsvindt. Het is noemenswaardig, de films worden feministischer.

Maar als je het van de andere kant bekijkt, laat dit juist zien dat feminisme nog niet ‘normaal’ is. Peggy Orenstein, een criticus op de Disney-prinsessen, verwoordt het mooi: “Het feit dat we zoveel analyse in deze films stoppen is juist een symptoom van het probleem. Ik wil gewoon zo’n breed scala aan vrouwelijke personages zien op het scherm, dat we geen discussie hoeven te hebben elke keer als er één uitkomt.” Maar toch, we zijn in ieder geval op weg.